Thokola Namuli a vate
atthu anahakalalayano.
A casa redonda é o
Namuli doméstico
na qual as pessoas se
alegram.
Thokola notxé:
sinnakhuma itthu
soreraxa.
A casa redonda é como
o ovo,
saem coisas muito boas.
Introdução
Nos primeiros anos de
vida missionária visitava as comunidade passando em todas cada dois
meses. Celebrava a missa numa comunidade e depois à tarde passava na
próxima, onde dormia para fazer o mesmo no dia seguinte. No começo
impressionava-me muito o lugar que cada comunidade preparava para eu
passar a noite. Sempre marcou a minha atenção constatar o cuidado
que cada comunidade punha em oferecer-me um lugar de descanso o mais
confortável possível. Punham normalmente à minha disposição a
casa mais faraónica que tinham, aquela de 4 águas, bem coberta,
raramente sofri insónia por causa dos mosquitos, até reparei neste
fenómeno: ao entrar nalgumas casas ouvia-se uma sinfonia sibilante
de inúmeros mosquitos que porém lentamente se levantavam do chão,
subiam ao telhado e deixavam de sibilar e sobretudo de morder. Deviam
os donos dispor de um remédio próprio para isto.
Uma vez, porém foi-me
oferecida uma casa especial: era redonda de dois ou três metros de
diâmetro, com uma única repartição, bem rebocada de fora e de
dentro. Posso afirmar que dormi bem naquela casa, ainda hoje lembro a
sua posição, o sol ao descer iluminava-a fazendo vibrar e
encandecer o vermelho purpúreo das paredes. O animador que me
acompanhava, vendo a minha admiração mista de excitação,
tranquilizou-me dizendo para não ter medo, pois era uma casa
especial, a antiga casa dos xirima, thokola de nome e, para concluir
em glória, citou-me os dois seguintes provérbios:
Thokola Namuli a vate
atthu anahakalalayano.
A casa redonda é o Namuli doméstico
na qual as pessoas se alegram.
Thokola notxé:
sinnakhuma itthu soreraxa.
A casa redonda é como o ovo,
saem coisas muito boas.
1- Thokola: morfologia, terminologia
e descrição
Em primeiro lugar é
preciso conhecer um bocado a nomenclatura básica da arquitectura
xirima. Empa e enupa são os nomes comuns e genéricos para indicar
qualquer casa na aldeia.
Para as casas quadradas
existe a seguinte distinção: chama-se nipatxa a casa quadrada de
duas águas, portanto com duas paredes expostas a chuva e sem
varanda, enquanto que exirapi é a casa de 4 águas rodeada de
varanda nos quatro lados e assim bem protegida da ventania e da
chuva. Actualmente é a arquitectura quadrada que prevalece em toda a
parte no horizonte dos xirima.
Na enumeração
específica da arquitectura xirima ocupa porém o primeiro lugar a
pequena casa redonda que significativamente dispõe de vários
sinónimos: thokola, kirukurere, kakamela/kokamela/kukamela,
namarenkha e xowa.
Thokola é um
substantivo da primeira classe, um derivativo do verbo othokola que
significa afiar aguçar, acuminar, afiar, na sua forma neutra passiva
othokowa significa estar agudo, afiado. Provavelmente o nome faz
lembrar o cone ou a agudez do telhado que por ser uma casa redonda e
de só um quarto é mais acentuada e visível. O sentido semelhante
tem o sinónimo xowa que significa espada, catana, provavelmente
indica como thokola uma casa aguçada.
Thokola nsina na empa makholo yatekaya,
niwoko nothokowa nipatho.
Thokola empa yohithikilanyiwa mpuwani
ni ehirino ejanela,
niwoko mikho sothene sa vate
sinnakhala’mo.
Thokola é o nome da casa dos
antepassados,
por causa do tecto afiado,
é uma casa redonda
sem repartições/quartos e sem
janelas,
pois todos os segredos domésticos
encontram-se lá dentro.
Thokola alepeleliwaka onimwirukurera,
ntoko niviri na ejinga.
Quando se traça a casa redonda,
escreve-se um círculo como o da
bicicleta.
Ipatho sa thokola sinnaweha nipuro
nimosaru,
mithala sothene sinnavara muteko
mmosaru pahi,
onahima othukumana wa amusi.
Os telhados da casa redonda repara num
só lugar.
todos os bambus realizam um só
trabalho,
significa o encontro do parentesco.
Nsele na kirukurere nakhala na mitathi
nari mithala,
ethipeliwaka milulo mili sowalela ,
nthowa nowòva akharamu.
A porta da casa redonda era
de caule de cereais ou de bambus.
colocava-se dois paus para trancá-la,
pelo medo dos leões.
Um segundo termo para
indicar a casa redonda é kirukurere: forma verbal substantivada,
significa cerca-me, refere-se a forma circular da casa, um círculo
perfeito que acaba no cone degradante. Um terceiro termo de três
variantes é kakamele, kokamele, kukamele: um pesquisador traduziu
por aconchega-me/aconchegante. Um quarto sinónimo é namarenkha:
derivativo do verbo orenkha excitar eroticamente, acasalar, copular.
Um quinto sinónimo é xowa: significa espada, catana, portanto no
nosso contexto indicada uma casa redonda aguçada como o termo
thokola.
Nsina nopatxera ti thokola,
nanaveli ti kirukurere,
nanararu kukamele,
nanaxexe namanrekha,
nanathanu xowa.
O primeiro nome é thokola
o segundo é Kirukurere (cerca-me),
o terceiro é Kukamele
(aconchega-me/aconchegante)
o quarto é Namarenkha (acasalar)
o quinto é xowa (espada, catana).
Kirukurere empa ya amuhakhalai
enahima atthu makilathelo aya,
othukumana mwa makholo
ti otthuka exariya yowettela,
wasa ni ophwanya ekumi ya muloko
Kirukurere é a casa dos antigos,
significa o lugar onde a gente se
sentava em redor,
pois para os antepassados reunir-se
significa procurar a justiça/verdade a
seguir,
procurar e apanhar a vida do povo.
Enenero ya kirikurere
enenero ya ntxatxe naphuttuwaka.
A imagem da casa redonda é
como aquela do cogumelo quando germina.
Por fim, na análise
terminológica de thokola é preciso mencionar o alpendre Muttheko
que é uma macro thokola presente e visível ainda hoje em toda a
parte, como tribunal ou parlamento a disposição da autoridade ou
como lugar doméstico de descanso e de hospedagem.
Murima wa pwiyamwene ni wa mwene
ti muttheko a thokola.
O coração da matriarca e do chefe
é o alpendre redondo.
Muttheko a omwene onakhala a thokola,
thokola muttheko a ohano
O alpendre da autoridade é redondo,
a casa redonda é o alpendre da
autoridade.
Muttheko thokola a milattu.
O alpendre é a casa redonda dos
problemas.
Nethi muttheko awe thokola.
O alpendre do natural é a casa
redonda.
Em síntese, toda a
terminologia apresentada está a indicar um edifício circular, com
uma só porta, sem janelas, com telhado cónico agudo. Este edifício
sugere a ideia de unidade solidária, adequado para defender e
guardar segredos e coisas importantes. De facto são todos
substantivos da primeira classe, classe dos grandes, como agora se
há-de ver.
2- Thokola: Mini-Namuli
Em primeiro lugar, a
forma arquitectónica, circular e cónica da thokola faz lembrar o
monte Namuli. Thokola é um micro-namuli. Namuli não é só um
monte, é o nome de Deus mesmo, portanto thokola sendo um
mini-namuli, reactiva e manifesta a presença de Deus em toda a
parte, não é uma qualquer casa, mas uma casa santuário, um templo
de Deus e dos espíritos, lugar sagrado onde se guarda e se celebram
os mistérios e os ministérios da vida, se vive e se cura com a
ajuda de Deus e dos espíritos, lembra por fim ao xirima a sua
provisória peregrinação, veio do macro-thokola Namuli e vai lá
regressando também. Em síntese, thokola é um lugar que merece todo
o respeito, toda a veneração, devido sobretudo à valência
teológica e mística que a biosofia e biosfera lhe escreve.
Thokola ori mwa enenero ya Namuli,
khweli ti mwanamuli a vate atthu
anahakalalayano.
A casa redonda é o micro-namuli,
na verdade, é micro-namuli do lar
no qual as pessoas se alegram.
Eruwa nsina nikina ti kirukurere,
enahima mwanamuli nari erimu ya vathi
vava.
Outro nome do muchém é Kirukurere
significa o mini-namuli ou o céu
terrestre.
Wohiveiha empa ya thokola,
niwoko erimarima yo Namuli.
Não desprezes a casa redonda
porque é a essência do Namuli.
Mululo onawaleliwa empa ya thokola
enahima wulula so Namuli.
O fecho com o qual se fecha a casa
redonda
significa repetir coisas de Namuli.
Nipatho na thokola enahima Muluku
Namuli,
niwoko Muluku onakhala vatthomelani va
mutthu.
O telhado da casa redonda significa
Deus,
pois está na fontanela da pessoa.
Muluku ekhalelo awe eri ya thokola,
hiyo nri vathi, owo ori onipathoni.
A essência de Deus está na casa
redonda,
nós na parte inferior, Deus na parte
superior.
Vothevene Muluku òkhalano
impa sa thokola sinòneya ottayi,
siri myako ni iruwa.
Em toda a parte Deus tem as suas casas
redondas
visíveis de longe que são os montes e
os formigueiros
(mini-namuli).
Nipatho na thokola nnathonyera
eruwa ekhani ya minepa s’axirima.
O telhado da casa redonda indica
o pequeno muchém dos espíritos dos
xirima.
Nipatho na thokola alipa a mirusi
t’anamuhelaya makeya ni tho anìniha
mila saya.
As curandeiras do mirusi deitam a
makeya
e fazem dançar os seus rabos,
no telhado da casa redonda.
Khalai elola yànakhala empa ya
thokola,
eri empa ya Muluku ni minepa so Namuli.
Antigamente o espelho estava na casa
redonda,
era a casa de Deus e dos espíritos
namúlicos.
Wohimuhiya mutthu athololaka malaxi
empa ya thokola: onyonya womola minepa.
Não permitas a ninguém
que tire capim da casa redonda,
aliás expulsa os espíritos.
.
Wohikona wohiwaliwa empa ya minepa sa
makholo,
eri empa ya thokola.
Não durmas sem fechares
a casa dos espíritos dos antepassados
que é a casa redonda.
Empa ya thokola enalikanxiwa makeya a
elapo
aheleliwa Muluku.
A casa redonda é construída
à semelhança da makeya da aldeia
deitada /oferecida a Deus.
Mithala somutekela thokola
sinkhuma muthokolani
ni sinatthikela owani othokolani:
nokhumwa o Namuli nnotthikela weiwe.
Os bambus para construir a casa redonda
saem de lá e voltam para lá:
viemos do Namuli e lá regressaremos.
Imagens
Empa ya thokola eri ntoko xulupa,
onasunka ekumi, onlipiha etthoko
A casa redonda é como o esconderijo
que guarda a vida e fortifica o lar.
Empa ya kirukurere eri yottittimeya
ntoko mutholo wa elapo.
A casa redonda é respeitada
como a árvore sagrada da aldeia.
Thokola mwapu wa mirusi
olamiha ni oruha ovekela ni ekumi.
A casa redonda é como a panela de
barro do mirusi,
cura e traz orações e vida.
Empa ya thokola murima wa namuku,
onalamiha ekumi ya mutthu.
A casa redonda é como o coração da
curandeira,
que cura a vida da gente.
2- Thokola: Memória e memorial do
Namuli,
marco histórico e cultural
Consequentemente, em
segundo lugar, sendo thokola um mini-namuli, memória e memorial do
Namuli, é um marco histórico da biosofia e biosfera xirima, é
historia e ao mesmo tempo evento. Os antepassados vieram de lá,
tendo gravado no coração a circularidade, a redondez e agudez do
monte Namuli que necessariamente a lembram e a actualizam construindo
a casa thokola. A história do povo xirima é marcada pela
circularidade, concentricidade arquitectónica e menos pela
quadratura arquitectónica que admite esquinas e quebram o fluido da
circularidade. Patente ou latentemente manifesta-se como uma cultura
que ama a democracia circular, sentar-se em redor, em posição
paritária e horizontal, à mesma distância do pau central, sinónimo
de Deus, é contrária a uma oligarquia quadrada angular.
Axirma ekhumaka o Namuli
impa saya sothene sothene sànakhala
sorukurera
ntoko mwapu, eyo tiyo, thokola,
ti nlelo empa ni enenero ya axirima
mpaka olelo vava,
eyarelo khenimwalamwalaniwa.
Todas as casas do povo xirima saíndo
do Namuli,
eram redondas como a panela, isto é,
eram thokola,
é ainda a casa e a característica dos
xirima
até à data, pois não se deixa a
origem.
Thokola enenero yopatxera ya axirima,
niwoko impa sothene sa makholo opatxera
sari sorukurera sawasawa makeya.
A casa redonda é a principal
característica dos xirima,
pois todas as casas dos antepassados no
passado
eran redondas como a makeya.
Makholo khanamwalano ni thokola,
niwoko àsuwela wi hiyo thokola
ninwareke
ntoko nnawo ni itxapattho.
Os velhos não se separam da casa
redonda,
porque sabem que nós vestimos a casa
redonda
como o pé com sapatos.
Makholo ekhalelo ya thokola
akuxale eruwa ni mwako,
ari asinamuli, anyi, mapuro òttela
anlampwaiye Muluku ni minepa.
Para a casa redonda os antepassados
pegaram na forma do muchém e do monte,
que são mini-namuli, sim, lugares
sagrados,
onde se adora a Deus e se veneram os
espíritos.
Wa mwene onatekiwa kirukurere
wera atthu ekilathiki nipuro nokwanela
nihiku na milattu.
No rei constrói-se a casa redonda
para as pessoas se sentarem num lugar
suficiente
no dia dos milandos.
4- Thokola: Marco antropólogico
matriarcal
Além de ter uma
incidência teológica e histórica, o edifício circular e cónico
thokola é uma metáfora significativa também no horizonte
antropológico. Dado que a parte circular básica inferior com porta
é feminina, enquanto que a parte superior cónica é fálica
/masculina, thokola visualiza a nível doméstico a dialéctica entre
a feminilidade e a virilidade, entre a mulher e o homem, e a nível
civil político a dialéctica entre a matriarca e o chefe.
Empa ya thokola vathi enathonyera
ethiyana,
nipatho na thokola osulú nnathonyera
elopwana.
A casa redonda na parte inferior
simboliza o sexo
feminino/feminilidade,
o telhado da casa redonda na parte
superior
mostra o sexo masculino/a virilidade.
Vejamos atentamente
estes dois aspectos. Em primeiro lugar, por ser um paradigma da
bisexualidade antropológica, thokola é lugar para as mulheres
solteiras viverem aguardando o dia da chegada do marido. Este
chegando vive o primeiro tempo na casa Thokola para aí aprender a
vida e as tarefas do casamento. Thokola é como um lugar liminal de
prova e de formação, um lugar místico com forte presença namúlica
que leva os esposos a maturidade afectiva e efectiva que se
concretiza em gerar filhos. Retrospectiva e prospectivamente thokola
é sempre para o xirima o útero, o embrião da sua vida, da sua
história, da sua cultura, da sua grande e única viagem de saída e
de regresso à macro-thokola Namuli.
Thokola/namarenkha
empa y’athupa/muttiye/òhitheliwa.
Thokola/Namanrekha é a casa redonda
das solteiras.
Thokola/kukamele empa yopatxera
axuttaiye oteka
mulopwana arowaka wothelani,
anyi, ti empa yomuhusiha wothelani .
Thokola é a primeira casa
que o homem aprendia a construir indo a
casar-se
sim, era a casa para lhe ensinar o
casamento.
Thokola empa yopatxera yorowa osuwela
etthoko,
ti nikhuku nopatxera na vatthokoni,
niwoko isiri sothene sa Muluku Namuli
ni tho sa mutthu sinnakhala mwemmo.
Thokola é a primeira casa para
conhecer o lar,
é a primeira gruta/asilo do lar,
pois lá se encontram todos os segredos
de Deus Namuli e também do mutthu.
Othela wopatxera makholo annèra:
ompankeke namarenkha.
Wathelá nanano, omupankeke
namanreka/thokola,
omalo wòmoliwá khonìnla.
Ao começar o casamento os velhos
dizem:
deves contruir Namarenkha.
Se casares agora, construas uma casa
redonda,
pois se amanhã fores expulso, não
vais chorar.
Mwathelá ninano, muhipanke empa ya
exirapi,
niwoko minepa sinètta ni empa ya
thokola.
Se casares agora não faças a casa de
4 águas,
pois os espíritos andam com a casa
redonda.
Kukamele khanapankiwa, othenle khalai.
Kukamele não se constrói,
se te casaste há muito tempo.
Ekumi nirahuno nivahiwe muthokolani
eraya’mo ehime ya ekumi.
A vida que temos fomos dados na casa
redonda
onde existe o poço da vida.
Omumula niwanre muthokolani
Na casa redonda é
que vestimos/recebemos a respiração.
Miruku nirahuno nivahiwe muthokolani.
Oyarana nivahiwe vathokolani
Wineliwa nivahiwe muthokolani.
Winanela nivahiwe muthokolani.
A sabedoria que temos recebemos na casa
redonda.
o parentesco recebemos na casa redonda,
a iniciação recebemos na casa
redonda,
a abstenção recebemos na casa
redonda.
Thokola ori ntoko notxe:
sinakhuma itthu sorera.
A casa redonda é como ovo,
donde saem boas coisas.
Khalai mutthu asunkiwa ekilathelo
ekhapuri awe yorukurera,
ettharihaka impa sa thokola.
Segundo o enterro da forma antiga
a pessoa enterrava-se sentada,
a campa dela era redonda conforme a
thokola.
Em segundo lugar,
thokola visualiza a nível civil político a dialéctica entre a
matriarca e o chefe. Este aspecto estrutural torna-se mais evidente
na construção do alpendre/muttheko, a macro-thokola civil, onde a
parte circular básica tem como coroa tudo-abrangente o círculo
chamado mukhalaxiri, identificado pela cultura xirima com a
matriarca, enquanto que a parte superior cónica nipunku é
identificada com o chefe. Thokola marca e revela assim
arquitectonicamente a dimensão civil da biosofia e biosfera xirima:
a vida, a actividade e por fim o lugar descanso final da polaridade
politica: a campa da matriarca e do chefe.
Murima wa pwiyamwene ni tho wa mwene
ti muttheko a thokola, namuli a elapo.
O coração da matriarca e do rei
é o alpendre redondo, o Namuli da
aldeia.
Mukhalaxiri wa thokola mutokwene ti
pwiyamwene
nipunku awe ti mwene
Mukhalaxiri (a parte inferior) da
macro-thokola civil
é a matriarca, enquanto a parte cónica
é o rei.
Khalai thokola mutokwene ànakhala
w’amwene pahi:
omuteka thokola mutokwene
wàri wàveiha asipwiyamwene ni amwene.
Antigamente a casa redonda grande
existia só no chefe.
pois construir uma casa redonda grande
era insultar a matriarca e o chefe.
Thokola ori ntoko pwiyamwene ni mwene:
woneya ottayi.
A casa redonda é como a matriarca e o
chefe,
visíveis de longe.
Nipatho na thokola
nnathonyera suli apwiyamwene nari
mwene.
O telhado da casa redonda mostra
o lençol vermelho da matriarca e do
chefe.
Eruwa eri thokola pwiyamwene ni mwene
anavithiwaya’vo wera etthikele
vowakuveya
owani wa Muluku Namuli.
O muchém é a casa redonda
/mini-namuli
onde as matriarcas e os chefes são
enterrados
para que regressem de pressa a pátria
namúlica.
Apwiyamwene ni amwene
thokola ororomeleyaxa a valaponi.
A matriarca e o chefe
são a casa redonda na qual confia a
aldeia.
5- Thokola: Dormitório seguro
Uma outra valência da
casa thokola era pelo menos antigamente ser o dormitório seguro da
família, significativamente os textos afirmam que antigamente se
dormia com a mãe, pois na casa redonda materna a defesa era segura
contra os animais ferozes.
Thokola onatekeliwa okona,
amay’á ekonaka empa emosá yeyo,
khalai mutthu ni amay’awe khamwalana
okona
nthowa na amwatto.
Constrói-se a casa redonda para
dormir,
a sua mãe dormindo na mesma casa,
pois antigamente não se dormia
separado da mãe
por causa dos leões.
6- Thokola: Celeiro
Por fim, a casa thokola
é o lugar onde se guarda a comida, sobretudo a mapira, símbolo
concentrado da comida e da erótica feminina xirima.
Khalai kukamele empa makholo yapankaya
matatha,
wera siheliwa sotxa saya.
Antigamente Kukamele era a casa
que os antepassados faziam
como celeiros para repor os seus
produtos.
Thokola t’onasunka ekumi
ni tho makeya a vate,
ntatha na mele nnatekiwa empa ya
thokola,
ti vanto yeriwaya
wi thokola onasunka ekumi ni makeya a
vate.
O celeiro de mapira constrói-se na
casa redonda,
por isso afirmava-se que a casa redonda
guarda a vida e a makeya do lar.
7- Thokola ni Ekristu
Thokola e a fé cristã
A arquitectura do
edifício Thokola entra no horizonte cristão sem hesitação,
iluminando por um lado sobretudo o horizonte cristológico e
eclesiológico (Jesus cabeça da Igreja e Igreja corpo de Jesus) e
por outro lado o sacramento da Eucaristia e o livro da Bíblia.
Yesu ori thokola ole mutokwene
Muluku ìyanthenraiye’mo miruku sawe
sothene
sopattuxa, sovuluxa ni sopenuxa:
ti yowo nipunku na ekereja ni ekereja
mukhalaxiri awe.
Jesus é aquela grande thokola
na qual Deus pôs toda a sua sabedoria
criadora, redentora e terapêutica:
é ele a cabeça da Igreja
e a Igreja seu corpo.
Ikereja sothene ya Yesu alaleyawe
siri sorukurera ntoko thokola
sinawakhela atthu othene a miloko e
ilapo sothene.
Todas as Igrejas de Jesus são redondas
como thokola,
pois recebem todas as pessoas
de todos os povos e nações.
Mwako Yesu apatxenraiye olalerya
evanjelyu awe
wàri worukurera ntoko mwako wo Namuli
a makholo.
O monte Sinai onde Jesus começou a
evangelizar,
era redondo como o monte Namuli dos
antepassados.
Empa y’okaristiya eri yorukurera
ntoko thokola.
Okaristya ti thokola a akristu,
anaphwanya’mo yotx’aya ni yowurya.
O sacrário é redondo como thokola,
A Eucaristia é thokola dos cristãos
onde encontram comida e bebida.
Biblya thokola a ekumi yothene ya Yesu.
A Bíblia é a casa redonda de toda a
vida de Jesus.
Thokola mwekristuni enanihusiha
wi impa sa itthoko sa akristu siri
sottela,
sittalisiwe ni sitthukiwe mukereja,
siri ikereja sikhani/athokola akhani.
Thokola no cristianismo ensina-nos
que as casa dos lares são sagradas,
abençoadas e casamentadas pela Igreja,
são mini-igrejas, mini-thokola.
Avaliação
Este estudo dedicado ao
edifício namúlico thokola revelou a sua importância histórica na
biosofia e biosfera xirima, é um segmento que desvendou a totalidade
do sistema das coordenadas xirima a nível religioso, teológico e
antropológico.
Sintomática e ao mesmo
tempo emblemática é a seguinte constatação: embora a thokola não
seja frequente como as casas quadradas nipatxa e exirapi, o seu
capital intencional, narrativo e evocativo é ainda presente e vivo
no coração do xirima. Se os pesquisadores iniciam a sua descrição
de thokola como um edifício arquitectónico do tempo passado, acabam
por fim conjugando os verbos no presente e transmitem valores e
conotações como se thokola seja ainda um edifício de extrema
actualidade: mini-namuli civil e doméstico, santuário namúlico,
celeiro e dormitório seguro.
Thokola é uma metáfora
fecunda não só no contexto da biosofia e biosfera xirima, mas
também quando entra em diálogo com a fé cristã. Leva o cristão
xirima a formulações cristológicas e eclesiológicas sublimes que
por um lado descrevem e por outro desvenda o latente no Kerigma.
Sem comentários:
Enviar um comentário