terça-feira, 24 de janeiro de 2017

A casa redonda é o Namuli doméstico

Thokola Namuli a vate
atthu anahakalalayano.
A casa redonda é o Namuli doméstico
na qual as pessoas se alegram.

Thokola notxé:
sinnakhuma itthu soreraxa.
A casa redonda é como o ovo,
saem coisas muito boas.


Introdução
Nos primeiros anos de vida missionária visitava as comunidade passando em todas cada dois meses. Celebrava a missa numa comunidade e depois à tarde passava na próxima, onde dormia para fazer o mesmo no dia seguinte. No começo impressionava-me muito o lugar que cada comunidade preparava para eu passar a noite. Sempre marcou a minha atenção constatar o cuidado que cada comunidade punha em oferecer-me um lugar de descanso o mais confortável possível. Punham normalmente à minha disposição a casa mais faraónica que tinham, aquela de 4 águas, bem coberta, raramente sofri insónia por causa dos mosquitos, até reparei neste fenómeno: ao entrar nalgumas casas ouvia-se uma sinfonia sibilante de inúmeros mosquitos que porém lentamente se levantavam do chão, subiam ao telhado e deixavam de sibilar e sobretudo de morder. Deviam os donos dispor de um remédio próprio para isto.
Uma vez, porém foi-me oferecida uma casa especial: era redonda de dois ou três metros de diâmetro, com uma única repartição, bem rebocada de fora e de dentro. Posso afirmar que dormi bem naquela casa, ainda hoje lembro a sua posição, o sol ao descer iluminava-a fazendo vibrar e encandecer o vermelho purpúreo das paredes. O animador que me acompanhava, vendo a minha admiração mista de excitação, tranquilizou-me dizendo para não ter medo, pois era uma casa especial, a antiga casa dos xirima, thokola de nome e, para concluir em glória, citou-me os dois seguintes provérbios:

Thokola Namuli a vate
atthu anahakalalayano.
A casa redonda é o Namuli doméstico
na qual as pessoas se alegram.

Thokola notxé:
sinnakhuma itthu soreraxa.
A casa redonda é como o ovo,
saem coisas muito boas.


1- Thokola: morfologia, terminologia e descrição

Em primeiro lugar é preciso conhecer um bocado a nomenclatura básica da arquitectura xirima. Empa e enupa são os nomes comuns e genéricos para indicar qualquer casa na aldeia.
Para as casas quadradas existe a seguinte distinção: chama-se nipatxa a casa quadrada de duas águas, portanto com duas paredes expostas a chuva e sem varanda, enquanto que exirapi é a casa de 4 águas rodeada de varanda nos quatro lados e assim bem protegida da ventania e da chuva. Actualmente é a arquitectura quadrada que prevalece em toda a parte no horizonte dos xirima.
Na enumeração específica da arquitectura xirima ocupa porém o primeiro lugar a pequena casa redonda que significativamente dispõe de vários sinónimos: thokola, kirukurere, kakamela/kokamela/kukamela, namarenkha e xowa.
Thokola é um substantivo da primeira classe, um derivativo do verbo othokola que significa afiar aguçar, acuminar, afiar, na sua forma neutra passiva othokowa significa estar agudo, afiado. Provavelmente o nome faz lembrar o cone ou a agudez do telhado que por ser uma casa redonda e de só um quarto é mais acentuada e visível. O sentido semelhante tem o sinónimo xowa que significa espada, catana, provavelmente indica como thokola uma casa aguçada.

Thokola nsina na empa makholo yatekaya,
niwoko nothokowa nipatho.
Thokola empa yohithikilanyiwa mpuwani
ni ehirino ejanela,
niwoko mikho sothene sa vate sinnakhala’mo.
Thokola é o nome da casa dos antepassados,
por causa do tecto afiado,
é uma casa redonda
sem repartições/quartos e sem janelas,
pois todos os segredos domésticos
encontram-se lá dentro.

Thokola alepeleliwaka onimwirukurera,
ntoko niviri na ejinga.
Quando se traça a casa redonda,
escreve-se um círculo como o da bicicleta.

Ipatho sa thokola sinnaweha nipuro nimosaru,
mithala sothene sinnavara muteko mmosaru pahi,
onahima othukumana wa amusi.
Os telhados da casa redonda repara num só lugar.
todos os bambus realizam um só trabalho,
significa o encontro do parentesco.

Nsele na kirukurere nakhala na mitathi nari mithala,
ethipeliwaka milulo mili sowalela ,
nthowa nowòva akharamu.
A porta da casa redonda era
de caule de cereais ou de bambus.
colocava-se dois paus para trancá-la,
pelo medo dos leões.

Um segundo termo para indicar a casa redonda é kirukurere: forma verbal substantivada, significa cerca-me, refere-se a forma circular da casa, um círculo perfeito que acaba no cone degradante. Um terceiro termo de três variantes é kakamele, kokamele, kukamele: um pesquisador traduziu por aconchega-me/aconchegante. Um quarto sinónimo é namarenkha: derivativo do verbo orenkha excitar eroticamente, acasalar, copular. Um quinto sinónimo é xowa: significa espada, catana, portanto no nosso contexto indicada uma casa redonda aguçada como o termo thokola.

Nsina nopatxera ti thokola,
nanaveli ti kirukurere,
nanararu kukamele,
nanaxexe namanrekha,
nanathanu xowa.
O primeiro nome é thokola
o segundo é Kirukurere (cerca-me),
o terceiro é Kukamele (aconchega-me/aconchegante)
o quarto é Namarenkha (acasalar)
o quinto é xowa (espada, catana).

Kirukurere empa ya amuhakhalai
enahima atthu makilathelo aya,
othukumana mwa makholo
ti otthuka exariya yowettela,
wasa ni ophwanya ekumi ya muloko
Kirukurere é a casa dos antigos,
significa o lugar onde a gente se sentava em redor,
pois para os antepassados reunir-se
significa procurar a justiça/verdade a seguir,
procurar e apanhar a vida do povo.

Enenero ya kirikurere
enenero ya ntxatxe naphuttuwaka.
A imagem da casa redonda é
como aquela do cogumelo quando germina.

Por fim, na análise terminológica de thokola é preciso mencionar o alpendre Muttheko que é uma macro thokola presente e visível ainda hoje em toda a parte, como tribunal ou parlamento a disposição da autoridade ou como lugar doméstico de descanso e de hospedagem.

Murima wa pwiyamwene ni wa mwene
ti muttheko a thokola.
O coração da matriarca e do chefe
é o alpendre redondo.

Muttheko a omwene onakhala a thokola,
thokola muttheko a ohano
O alpendre da autoridade é redondo,
a casa redonda é o alpendre da autoridade.

Muttheko thokola a milattu.
O alpendre é a casa redonda dos problemas.

Nethi muttheko awe thokola.
O alpendre do natural é a casa redonda.

Em síntese, toda a terminologia apresentada está a indicar um edifício circular, com uma só porta, sem janelas, com telhado cónico agudo. Este edifício sugere a ideia de unidade solidária, adequado para defender e guardar segredos e coisas importantes. De facto são todos substantivos da primeira classe, classe dos grandes, como agora se há-de ver.


2- Thokola: Mini-Namuli

Em primeiro lugar, a forma arquitectónica, circular e cónica da thokola faz lembrar o monte Namuli. Thokola é um micro-namuli. Namuli não é só um monte, é o nome de Deus mesmo, portanto thokola sendo um mini-namuli, reactiva e manifesta a presença de Deus em toda a parte, não é uma qualquer casa, mas uma casa santuário, um templo de Deus e dos espíritos, lugar sagrado onde se guarda e se celebram os mistérios e os ministérios da vida, se vive e se cura com a ajuda de Deus e dos espíritos, lembra por fim ao xirima a sua provisória peregrinação, veio do macro-thokola Namuli e vai lá regressando também. Em síntese, thokola é um lugar que merece todo o respeito, toda a veneração, devido sobretudo à valência teológica e mística que a biosofia e biosfera lhe escreve.

Thokola ori mwa enenero ya Namuli,
khweli ti mwanamuli a vate atthu anahakalalayano.
A casa redonda é o micro-namuli,
na verdade, é micro-namuli do lar
no qual as pessoas se alegram.

Eruwa nsina nikina ti kirukurere,
enahima mwanamuli nari erimu ya vathi vava.
Outro nome do muchém é Kirukurere
significa o mini-namuli ou o céu terrestre.

Wohiveiha empa ya thokola,
niwoko erimarima yo Namuli.
Não desprezes a casa redonda
porque é a essência do Namuli.

Mululo onawaleliwa empa ya thokola
enahima wulula so Namuli.
O fecho com o qual se fecha a casa redonda
significa repetir coisas de Namuli.

Nipatho na thokola enahima Muluku Namuli,
niwoko Muluku onakhala vatthomelani va mutthu.
O telhado da casa redonda significa Deus,
pois está na fontanela da pessoa.

Muluku ekhalelo awe eri ya thokola,
hiyo nri vathi, owo ori onipathoni.
A essência de Deus está na casa redonda,
nós na parte inferior, Deus na parte superior.

Vothevene Muluku òkhalano
impa sa thokola sinòneya ottayi,
siri myako ni iruwa.
Em toda a parte Deus tem as suas casas redondas
visíveis de longe que são os montes e os formigueiros
(mini-namuli).

Nipatho na thokola nnathonyera
eruwa ekhani ya minepa s’axirima.
O telhado da casa redonda indica
o pequeno muchém dos espíritos dos xirima.

Nipatho na thokola alipa a mirusi
t’anamuhelaya makeya ni tho anìniha mila saya.
As curandeiras do mirusi deitam a makeya
e fazem dançar os seus rabos,
no telhado da casa redonda.

Khalai elola yànakhala empa ya thokola,
eri empa ya Muluku ni minepa so Namuli.
Antigamente o espelho estava na casa redonda,
era a casa de Deus e dos espíritos namúlicos.

Wohimuhiya mutthu athololaka malaxi
empa ya thokola: onyonya womola minepa.
Não permitas a ninguém
que tire capim da casa redonda,
aliás expulsa os espíritos.
.
Wohikona wohiwaliwa empa ya minepa sa makholo,
eri empa ya thokola.
Não durmas sem fechares
a casa dos espíritos dos antepassados
que é a casa redonda.

Empa ya thokola enalikanxiwa makeya a elapo
aheleliwa Muluku.
A casa redonda é construída
à semelhança da makeya da aldeia
deitada /oferecida a Deus.

Mithala somutekela thokola
sinkhuma muthokolani
ni sinatthikela owani othokolani:
nokhumwa o Namuli nnotthikela weiwe.
Os bambus para construir a casa redonda
saem de lá e voltam para lá:
viemos do Namuli e lá regressaremos.


Imagens
Empa ya thokola eri ntoko xulupa,
onasunka ekumi, onlipiha etthoko
A casa redonda é como o esconderijo
que guarda a vida e fortifica o lar.

Empa ya kirukurere eri yottittimeya
ntoko mutholo wa elapo.
A casa redonda é respeitada
como a árvore sagrada da aldeia.

Thokola mwapu wa mirusi
olamiha ni oruha ovekela ni ekumi.
A casa redonda é como a panela de barro do mirusi,
cura e traz orações e vida.

Empa ya thokola murima wa namuku,
onalamiha ekumi ya mutthu.
A casa redonda é como o coração da curandeira,
que cura a vida da gente.


2- Thokola: Memória e memorial do Namuli,
marco histórico e cultural

Consequentemente, em segundo lugar, sendo thokola um mini-namuli, memória e memorial do Namuli, é um marco histórico da biosofia e biosfera xirima, é historia e ao mesmo tempo evento. Os antepassados vieram de lá, tendo gravado no coração a circularidade, a redondez e agudez do monte Namuli que necessariamente a lembram e a actualizam construindo a casa thokola. A história do povo xirima é marcada pela circularidade, concentricidade arquitectónica e menos pela quadratura arquitectónica que admite esquinas e quebram o fluido da circularidade. Patente ou latentemente manifesta-se como uma cultura que ama a democracia circular, sentar-se em redor, em posição paritária e horizontal, à mesma distância do pau central, sinónimo de Deus, é contrária a uma oligarquia quadrada angular.

Axirma ekhumaka o Namuli
impa saya sothene sothene sànakhala sorukurera
ntoko mwapu, eyo tiyo, thokola,
ti nlelo empa ni enenero ya axirima mpaka olelo vava,
eyarelo khenimwalamwalaniwa.
Todas as casas do povo xirima saíndo do Namuli,
eram redondas como a panela, isto é, eram thokola,
é ainda a casa e a característica dos xirima
até à data, pois não se deixa a origem.

Thokola enenero yopatxera ya axirima,
niwoko impa sothene sa makholo opatxera
sari sorukurera sawasawa makeya.
A casa redonda é a principal característica dos xirima,
pois todas as casas dos antepassados no passado
eran redondas como a makeya.

Makholo khanamwalano ni thokola,
niwoko àsuwela wi hiyo thokola ninwareke
ntoko nnawo ni itxapattho.
Os velhos não se separam da casa redonda,
porque sabem que nós vestimos a casa redonda
como o pé com sapatos.

Makholo ekhalelo ya thokola
akuxale eruwa ni mwako,
ari asinamuli, anyi, mapuro òttela
anlampwaiye Muluku ni minepa.
Para a casa redonda os antepassados
pegaram na forma do muchém e do monte,
que são mini-namuli, sim, lugares sagrados,
onde se adora a Deus e se veneram os espíritos.

Wa mwene onatekiwa kirukurere
wera atthu ekilathiki nipuro nokwanela nihiku na milattu.
No rei constrói-se a casa redonda
para as pessoas se sentarem num lugar suficiente
no dia dos milandos.


4- Thokola: Marco antropólogico matriarcal

Além de ter uma incidência teológica e histórica, o edifício circular e cónico thokola é uma metáfora significativa também no horizonte antropológico. Dado que a parte circular básica inferior com porta é feminina, enquanto que a parte superior cónica é fálica /masculina, thokola visualiza a nível doméstico a dialéctica entre a feminilidade e a virilidade, entre a mulher e o homem, e a nível civil político a dialéctica entre a matriarca e o chefe.

Empa ya thokola vathi enathonyera ethiyana,
nipatho na thokola osulú nnathonyera elopwana.
A casa redonda na parte inferior
simboliza o sexo feminino/feminilidade,
o telhado da casa redonda na parte superior
mostra o sexo masculino/a virilidade.

Vejamos atentamente estes dois aspectos. Em primeiro lugar, por ser um paradigma da bisexualidade antropológica, thokola é lugar para as mulheres solteiras viverem aguardando o dia da chegada do marido. Este chegando vive o primeiro tempo na casa Thokola para aí aprender a vida e as tarefas do casamento. Thokola é como um lugar liminal de prova e de formação, um lugar místico com forte presença namúlica que leva os esposos a maturidade afectiva e efectiva que se concretiza em gerar filhos. Retrospectiva e prospectivamente thokola é sempre para o xirima o útero, o embrião da sua vida, da sua história, da sua cultura, da sua grande e única viagem de saída e de regresso à macro-thokola Namuli.

Thokola/namarenkha
empa y’athupa/muttiye/òhitheliwa.
Thokola/Namanrekha é a casa redonda das solteiras.

Thokola/kukamele empa yopatxera axuttaiye oteka
mulopwana arowaka wothelani,
anyi, ti empa yomuhusiha wothelani .
Thokola é a primeira casa
que o homem aprendia a construir indo a casar-se
sim, era a casa para lhe ensinar o casamento.

Thokola empa yopatxera yorowa osuwela etthoko,
ti nikhuku nopatxera na vatthokoni,
niwoko isiri sothene sa Muluku Namuli
ni tho sa mutthu sinnakhala mwemmo.
Thokola é a primeira casa para conhecer o lar,
é a primeira gruta/asilo do lar,
pois lá se encontram todos os segredos
de Deus Namuli e também do mutthu.

Othela wopatxera makholo annèra:
ompankeke namarenkha.
Wathelá nanano, omupankeke namanreka/thokola,
omalo wòmoliwá khonìnla.
Ao começar o casamento os velhos dizem:
deves contruir Namarenkha.
Se casares agora, construas uma casa redonda,
pois se amanhã fores expulso, não vais chorar.

Mwathelá ninano, muhipanke empa ya exirapi,
niwoko minepa sinètta ni empa ya thokola.
Se casares agora não faças a casa de 4 águas,
pois os espíritos andam com a casa redonda.

Kukamele khanapankiwa, othenle khalai.
Kukamele não se constrói,
se te casaste há muito tempo.

Ekumi nirahuno nivahiwe muthokolani
eraya’mo ehime ya ekumi.
A vida que temos fomos dados na casa redonda
onde existe o poço da vida.

Omumula niwanre muthokolani
Na casa redonda é
que vestimos/recebemos a respiração.
Miruku nirahuno nivahiwe muthokolani.
Oyarana nivahiwe vathokolani
Wineliwa nivahiwe muthokolani.
Winanela nivahiwe muthokolani.
A sabedoria que temos recebemos na casa redonda.
o parentesco recebemos na casa redonda,
a iniciação recebemos na casa redonda,
a abstenção recebemos na casa redonda.

Thokola ori ntoko notxe:
sinakhuma itthu sorera.
A casa redonda é como ovo,
donde saem boas coisas.

Khalai mutthu asunkiwa ekilathelo
ekhapuri awe yorukurera,
ettharihaka impa sa thokola.
Segundo o enterro da forma antiga
a pessoa enterrava-se sentada,
a campa dela era redonda conforme a thokola.

Em segundo lugar, thokola visualiza a nível civil político a dialéctica entre a matriarca e o chefe. Este aspecto estrutural torna-se mais evidente na construção do alpendre/muttheko, a macro-thokola civil, onde a parte circular básica tem como coroa tudo-abrangente o círculo chamado mukhalaxiri, identificado pela cultura xirima com a matriarca, enquanto que a parte superior cónica nipunku é identificada com o chefe. Thokola marca e revela assim arquitectonicamente a dimensão civil da biosofia e biosfera xirima: a vida, a actividade e por fim o lugar descanso final da polaridade politica: a campa da matriarca e do chefe.

Murima wa pwiyamwene ni tho wa mwene
ti muttheko a thokola, namuli a elapo.
O coração da matriarca e do rei
é o alpendre redondo, o Namuli da aldeia.

Mukhalaxiri wa thokola mutokwene ti pwiyamwene
nipunku awe ti mwene
Mukhalaxiri (a parte inferior) da macro-thokola civil
é a matriarca, enquanto a parte cónica é o rei.

Khalai thokola mutokwene ànakhala w’amwene pahi:
omuteka thokola mutokwene
wàri wàveiha asipwiyamwene ni amwene.
Antigamente a casa redonda grande existia só no chefe.
pois construir uma casa redonda grande
era insultar a matriarca e o chefe.

Thokola ori ntoko pwiyamwene ni mwene:
woneya ottayi.
A casa redonda é como a matriarca e o chefe,
visíveis de longe.

Nipatho na thokola
nnathonyera suli apwiyamwene nari mwene.
O telhado da casa redonda mostra
o lençol vermelho da matriarca e do chefe.

Eruwa eri thokola pwiyamwene ni mwene
anavithiwaya’vo wera etthikele vowakuveya
owani wa Muluku Namuli.
O muchém é a casa redonda /mini-namuli
onde as matriarcas e os chefes são enterrados
para que regressem de pressa a pátria namúlica.

Apwiyamwene ni amwene
thokola ororomeleyaxa a valaponi.
A matriarca e o chefe
são a casa redonda na qual confia a aldeia.


5- Thokola: Dormitório seguro

Uma outra valência da casa thokola era pelo menos antigamente ser o dormitório seguro da família, significativamente os textos afirmam que antigamente se dormia com a mãe, pois na casa redonda materna a defesa era segura contra os animais ferozes.

Thokola onatekeliwa okona,
amay’á ekonaka empa emosá yeyo,
khalai mutthu ni amay’awe khamwalana okona
nthowa na amwatto.
Constrói-se a casa redonda para dormir,
a sua mãe dormindo na mesma casa,
pois antigamente não se dormia separado da mãe
por causa dos leões.


6- Thokola: Celeiro
Por fim, a casa thokola é o lugar onde se guarda a comida, sobretudo a mapira, símbolo concentrado da comida e da erótica feminina xirima.

Khalai kukamele empa makholo yapankaya matatha,
wera siheliwa sotxa saya.
Antigamente Kukamele era a casa
que os antepassados faziam
como celeiros para repor os seus produtos.

Thokola t’onasunka ekumi
ni tho makeya a vate,
ntatha na mele nnatekiwa empa ya thokola,
ti vanto yeriwaya
wi thokola onasunka ekumi ni makeya a vate.
O celeiro de mapira constrói-se na casa redonda,
por isso afirmava-se que a casa redonda
guarda a vida e a makeya do lar.



7- Thokola ni Ekristu
Thokola e a fé cristã

A arquitectura do edifício Thokola entra no horizonte cristão sem hesitação, iluminando por um lado sobretudo o horizonte cristológico e eclesiológico (Jesus cabeça da Igreja e Igreja corpo de Jesus) e por outro lado o sacramento da Eucaristia e o livro da Bíblia.

Yesu ori thokola ole mutokwene
Muluku ìyanthenraiye’mo miruku sawe sothene
sopattuxa, sovuluxa ni sopenuxa:
ti yowo nipunku na ekereja ni ekereja mukhalaxiri awe.
Jesus é aquela grande thokola
na qual Deus pôs toda a sua sabedoria
criadora, redentora e terapêutica:
é ele a cabeça da Igreja
e a Igreja seu corpo.

Ikereja sothene ya Yesu alaleyawe
siri sorukurera ntoko thokola
sinawakhela atthu othene a miloko e ilapo sothene.
Todas as Igrejas de Jesus são redondas como thokola,
pois recebem todas as pessoas
de todos os povos e nações.

Mwako Yesu apatxenraiye olalerya evanjelyu awe
wàri worukurera ntoko mwako wo Namuli a makholo.
O monte Sinai onde Jesus começou a evangelizar,
era redondo como o monte Namuli dos antepassados.

Empa y’okaristiya eri yorukurera ntoko thokola.
Okaristya ti thokola a akristu,
anaphwanya’mo yotx’aya ni yowurya.
O sacrário é redondo como thokola,
A Eucaristia é thokola dos cristãos
onde encontram comida e bebida.

Biblya thokola a ekumi yothene ya Yesu.
A Bíblia é a casa redonda de toda a vida de Jesus.

Thokola mwekristuni enanihusiha
wi impa sa itthoko sa akristu siri sottela,
sittalisiwe ni sitthukiwe mukereja,
siri ikereja sikhani/athokola akhani.
Thokola no cristianismo ensina-nos
que as casa dos lares são sagradas,
abençoadas e casamentadas pela Igreja,
são mini-igrejas, mini-thokola.


Avaliação
Este estudo dedicado ao edifício namúlico thokola revelou a sua importância histórica na biosofia e biosfera xirima, é um segmento que desvendou a totalidade do sistema das coordenadas xirima a nível religioso, teológico e antropológico.
Sintomática e ao mesmo tempo emblemática é a seguinte constatação: embora a thokola não seja frequente como as casas quadradas nipatxa e exirapi, o seu capital intencional, narrativo e evocativo é ainda presente e vivo no coração do xirima. Se os pesquisadores iniciam a sua descrição de thokola como um edifício arquitectónico do tempo passado, acabam por fim conjugando os verbos no presente e transmitem valores e conotações como se thokola seja ainda um edifício de extrema actualidade: mini-namuli civil e doméstico, santuário namúlico, celeiro e dormitório seguro.
Thokola é uma metáfora fecunda não só no contexto da biosofia e biosfera xirima, mas também quando entra em diálogo com a fé cristã. Leva o cristão xirima a formulações cristológicas e eclesiológicas sublimes que por um lado descrevem e por outro desvenda o latente no Kerigma.





Sem comentários:

Enviar um comentário